Trúverðugleiki stofnana

Greinin birtist upprunalega í Kjarnanum

Þegar skoðaður er munur á ríkum og fátækum samfélögum er ekki að gæta sterkrar fylgni milli velgengnis og augljósari þátta eins og stærðar, íbúafjölda, náttúruauðlindir, tengingar við umheiminn eða aðgengi að mörkuðum. Allir þessir þættir hafa vissulega einhver áhrif, en sá þáttur sem virðist ráða mestu í reynd er trúverðugleiki stofnannakerfisins. Þetta hefur komið fram í ýmsum rannsóknum, meðal annars úttekt World Economic Forum.

Trúverðugleiki stofnanna skýrist af mörgum þáttum: traust almennings til stofnanna, skilvirkni vinnu þeirra, umfang spillingar, og svo framvegis. Menning stofnanna skiptir því máli. Ef ríkt er í menningunni að mistök eru ekki leiðrétt, misgjörðir sópaðar undir teppið, pólitísk ábyrgð hundsuð og frændhygli víðfem, þá má allt eins gera ráð fyrir því að traust almennings rýrni, skilvirknin minnki, spillingin aukist, og geta stofnunarinnar til að sinna sínu hlutverki sé almennt minni en ákjósanlegt væri.

Það er þetta umfram annað sem gerir Danmörk að ríkara landi en Ítalía. Ítalía er stærra, fjölmennara, með betri landfræðilega staðsetningu, umtalsvert meiri auðlindir, og jafn mikið markaðsaðgengi, en ólíkt Danmörku eru umfangsmikil vandamál í Ítölsku stofnannakerfi sem bitnar á íbúum landsins á ótal vegu.

Frá hruni hafa ýmsar stofnanir á Íslandi glímt við trúverðugleikavandamál. Alþingi, ríkisstjórnir, Seðlabankinn, bankakerfið, dómsstólar og ýmsar aðrar stofnanir hafa þurft að ganga í gegnum hreinsunareld. Sumar þeirra hafa gert það, og í þeim tilfellum hefur traust aukist, skilvirkni lagast og friður komist á.

En sumar stofnanir hafa harðneitað að taka sig á. Hvort sem það er vegna hagsmunagæslu, forréttindablindu, misskilnings á sínu hlutverki eða óbilandi trúar á eigið ágæti hafa sumar stofnanir gert sig heimakomna í ákveðnum forarpyttum og láta sem það sé fullkomnlega eðlilegt.

Það er helst Alþingi sem hefur átt erfitt með að endurnýja trúverðugleika sinn. Þótt margar heiðarlegar tilraunir hafi verið gerðar og almennt hafi flest miðað í rétta átt, þá eru uppákomurnar sem grafa undan trausti almennings og framkalla dramaköst og kergju innanhúss enn svo tíðar og svo umfangsmiklar að þrjú skref eru stigin afturábak fyrir hver tvö sem stigin eru áfram.

Sumir einstaklingar (og flokkar) á Alþingi virðast ekki hafa það í sér að leggja eigin hagsmuni til hliðar í þágu heildarinnar. Við þurfum að þola Klaustursmenn, núverandi methafa í stofnannalegri trúverðugleikarýringu með frjálsri aðferð. Við þurfum að þola fjármálaráðherra sem hefur orðið uppvísa að því að stinga óþægilegum skýrslum undir stól rétt fyrir kosningar og hefur tengst eignum í skattaskjólum. Við þurfum að þola ýmislegt fleira í þessum dúr. En núna er það fyrrverandi dómsmálaráðherrann, sem hefur dregið heila aðra stofnun með sér í svaðið.

Það þarf ekki að rekja málsatvik nánar - dómur Mannréttindadómstóls Evrópu gerir það ágætlega. Orðum það bara þannig að þegar pólitísk frekja og sérhagsmunagæsla ráðherra verður til þess að maður sem ákærður er fyrir ökuréttindalausan akstur undir áhrifum vímuefna nær að leggja Íslenska ríkið á grundvelli þess að honum hafi verið neitað um sanngjörn réttarhöld vegna ólögmætrar skipunar dómara, þá er fokið í flest skjól.

Gjarnan heyrist, aðallega frá Sjálfstæðismönnum, að þeir sem gagnrýna hvernig valdinu er (mis)beitt eða bera spillinguna á torg séu þeir sem skaða trúverðugleika kerfisins. Enda er löng hefð meðal íhaldsmanna að skjóta sendiboðann. En þetta er látbragðsleikur sem við höfum ekki efni á, sem samfélag, lengur.

Hversu margar vinnustundir á Alþingi hafa farið til spillis undanfarin ár vegna fúsks og flumbrugangs, yfirhylmingar spillingarmála, ófaglegri framkvæmd ríkisvalds og öðrum árásum á undirstöður samfélagsins okkar? Hversu mikið betra hefði verið að sá tími yrði nýttur í að byggja upp hagkerfið okkar, styrkja innviði, efla velferð og hlúa að umhverfinu?

Traust almennings til Alþingis er vandræðalega lítið, en það er í einu og öllu skiljanlegt að fólk sé pínu varfærið gagnvart löggjafarvaldinu eins og því hefur verið beitt undanfarin ár. Eina leiðin til að endurheimta traust er að vinna sér það inn. En Í dag eru engar einfaldari leiðir til að auka traust til Alþingis en að það fólk sem hefur unnið stofnuninni mestan skaða víkji burt.