Hin dimma draumsýn SUS

Ég hef í nokkra daga verið að reyna að átta mig á því hvernig samfélag okkar yrði ef tillögur Sambands ungra sjálfstæðismanna yrðu að veruleika. Líkt og með allar hugmyndir um “röksemdaútópíur” virðast tillögurnar ganga út á að troða heiminum með öllum sínum flækjum inn í þann þrönga skilning sem meðlimir SUS hafa á honum, óháð því hverjar afleiðingarnar verða. Útópíska hugsjónin – sem fyrir mér hljómar agalega dystópísk – er sú að ríkið sé minnkað og umfang þess skert þangað til ekkert er eftir nema valdbeitingartól sem tryggir að ekki sé gengið á eignarréttinn. Þeir sem hugsa á þessum forsendum telja að allar þjónustur verði óhjákvæmilega að vera einkaframtak og fjármagnað með viðskiptum, á þann hátt að þeir sem hafa ekki efnahagslega burði til að taka þátt séu ýmist útundan eða upp á ölmusu komnir.

Samhengislaus niðurskurður

SUS leggur til að veðurstofan verði aflögð í núverandi mynd. Þeir segja það ekki þannig, enda eru þeir ekki að leggja til að gengið verði á sértekjur stofnunarinnar – sem koma til af ýmissi þjónustu sem veðurstofan veitir á borð við veðurþjónustu fyrir millilandaflug – heldur eingöngu þau 42.8% rekstursins sem er fjármagnaður af skattféi.

Hér má áætla að verið sé að tala um getu veðurstofunnar til að reikna og birta daglegar veðurspár og veðurhorfur gjaldfrjálst á vefsíðu sinni, að geta birt tilkynningar um jarðskjálfta, eldvirkni og annan óróa, og að öðru leyti stundað vísindi, hvað þá að þau sinni almannavarnahlutverki sínu. Nei, í þessari útópíu SUS mun veðurstofan sko ekki birta neinar veðurspár fríkeypis, og ef þú villt fá að vita af því hvort það sé að fara að falla snjóflóð á húsið þitt, eða gjósa undir stofunni þinni, er eins gott að þú tryggðir þér gulláskrift að þjónustu veðurstofunnar.

En þetta var of auðvelt. Lítum víðar. Raunar, áður en við hverfum frá umhverfisráðuneytinu, þá finnst mér pínu fyndið að SUS vilji leggja niður umhverfisvöktun og ýmir náttúruverndaratriði hér á landi, en hafi ekki áhuga á því að leggja niður framlög til alþjóðastofnanna eða sameiginlegs reksturs skrifstofa á borð við PAME og CAFF, sem stuðla að vernd dýraríkis og gróðurs og norðlægum slóðum og sinna vörnum gegn vörnum norðurheimskautsins. Ojæja, þá það.

Skoðum iðnað aðeins. Nú segir Davíð Þorláksson, formaður SUS, í pistli í morgunblaðinu 30. október sl., að Sjálfstæðisflokkurinn sé atvinnulífsflokkur. Í ljósi þess er erfitt að skilja hvers vegna SUS vill afnema framlög til Nýsköpunarmiðstöðvar Íslands, Tækniþróunarsjóðs og styrki til nýsköpunarfyrirtækja. Það er jú þannig að lítil og meðalstór fyrirtæki eru að jafnaði um 70% af hagkerfi hvers lands – sú tala flöktir svolítið frá einu landi til annars – en það hefur lengi verið sterkt fylgi milli þess að auðveldara sé að stofna og reka lítil og meðalstór fyrirtæki, og þess að hagkerfið þoli markaðsflökt.

Flestir þeirra sem eru að reyna að feta sig í atvinnulífinu, sér í lagi eftir að atvinnuleysi rauk upp í 9% í 2009, eru óreyndir í viðskiptarekstri og þrátt fyrir að hafa góðar hugmyndir hafa ekki endilega aðgang að mörkuðum, skilning á skattkerfinu og bókhaldsvinnu, og reynslu í mannaráðningum og öðru sem fylgir rekstri. Tilgangur þessarra stofnanna sem SUS vill leggja niður er fyrst og fremst að veita fólki sem hefur góðar hugmyndir sem geta skilað verulegum tekjum inn í hagkerfið þá aðstoð og það svigrúm sem þau þurfa til að verða til, fyrir það fyrsta, og svo vaxa og dafna. Væri enginn slíkur stuðningur til staðar myndi nýsköpun á Íslandi minnka: snjallt fólk sem hefur verðmætar hugmyndir en kannski getur ekki lagt allt undir hverfur frá og sækir frekar í öruggari vinnu þótt hún gefi minna af sér, bæði til hans sjálf og til samfélagsins.

Atvinnulífsflokkur myndi aldrei gera slíkt.

Það er eiginlega réttara að líta á ríkisstyrkta nýsköpunarkerfið sem áframhald af menntakerfinu en sem beinlínis viðskiptaapparat. Hlutverk fyrirbæra á borð við Nýsköpunarmiðstöð Íslands, Ferðamálastofu, Tækniþróunarsjóðs og Orkusjóðs er ekki bara, eins og SUS myndu sennilega segja, að spila einhvern kommúnískan leik með tekjur Íslendinga, heldur öllu heldur að vera stökkpallur fyrir framþróun samfélagsins. Hvort þau sinni því hlutverki nægilega vel er allt önnur og miklu áhugaverðari spurning, en hana ætla ég ekki út í hér.

Draumsýn SUS

SUS á sér draum. Draumurinn er þessi:

Hafnargjöld sjávarútvegsfyrirtækja rjúka upp úr öllu valdi. Auðlindagjaldið var sem dropi í hafið í samanburði, enda þurfa skip eða þau fyrirtæki sem vilja fá fisk í land að greiða sjálf fyrir hafnargerð að öllu leyti. Miði aðra leið í Landeyjahöfn með Herjólfi hefur verið hækkaður í 10.000 krónur, enda þurfa rekstararaðilar skipsins núna að tæma höfnina sandi úr eigin vasa. Siglingar til Þorlákshafnar eru hættar, enda of dýrt að viðhalda þremur höfnum. Grímseyjarferjunni var aflagt, en ekki er vitað um afdrif Grímseyinga. Rútuferð frá Reykjavík til Akureyrar er ekki á færi nema örfárra Íslendinga.

Þar sem ekki lengur eytt peningum í samgöngumannvirki er búið að loka öllum flugvöllum sem standa ekki undir kostnaði, svo sem á Akureyri, í Reykjavík, á Ísafirði og í Vestmannaeyjum. Flugvallarskattar á alla farþega sem koma til landsins í gegnum Leifsstöð hækka umtalsvert, og ferðamannaiðnaðurinn er svo gott sem þurkaður út – enginn hefur efni á því að koma til Íslands lengur.

Flest sveitarfélög landsins eru orðin gjaldþrota, þar sem þjónusta til íbúa sveitarfélaganna kostar þau mismikið eftir fjarlægð þeirra frá Reykjavík. Stærri sveitarfélög standa eftir með herkjum. Þar sem slysavarnarskóli sjómanna hefur verið aflagður, og flest sjávarútvegsfyrirtæki of lítil til að kosta heildstæða slysavarnarþjálfun, hefur slysum sjómanna fjölgað, með tilheyrandi aukningu á álagi á örorkubótakerfið.

Þar sem sá hluti landlæknisembættisins sem var áður lýðheilsustöð hefur verið lagður niður er vægum smitsjúkdómum, sem og kynsjúkdómum, að fjölga. Æ fleiri börn greinast með lífsstílssjúkdóma á borð við offitu og næringarskort, sem áður var gripið inní. Mæðraskoðun hefur minnkað, en samhliða því hefur tilfellum ungbarnadauða fjölgað, og Ísland er nú með álíka tíðan ungbarnadauða og Bandaríkin (úr 2.07 af þúsundi í 6.81 af þúsundi).

Eftir að hætt var allri niðurgreiðslu á húshitunarkostnaði fór það að vera algengara að fólk kynti með gasi. Hlutfallsleg aukning á tjóni vegna heimilisbruna var þó ekki það mikið í samanburði við aukningu á dauðsföllum vegna ofkælingar. Eftir að Samkeppnisráðuneytið var lagt niður jókst verð á bensíni og matvælum stórlega. Þau fyrirtæki sem höfðu stundað verðsamráð áður höfðu ekki lengur aðhald og nýttu sér því eftirlitsleysið til að stórgræða á neytendum. Neytendastofa hefði kvartað, en hún er ekki lengur til. Neytendasamtökin urðu að segja upp öllu starfsfólki sínu vegna niðurskurðar, og eru sjálfboðaliðar samtakanna ekki að ná að anna eftirspurn.

Áratuga framþróun í jafnréttismálum hefur verið hætt. Konur verða að sætta sig við það sem þær fá. Hvorki jafnréttisstofa né ríkissáttasemjari geta komið að málum, enda eru þau ekki til. Eftir að mæðra- og feðralaunakerfið var lagt niður fjölgaði sjálfsvígum ungra einstæðra mæðra sem áttu enga möguleika á afkomu.

Og til að bæta ofan á þetta allt hefur LÍN verið lagt niður. Þessi ergilega stofnun sem lánaði stórfé til fátækra námsmanna eftir skrýtnum og ósanngjörnum reglum um árabil hefur nú hætt alfarið, og orðið til þess að veruleg fækkun hefur orðið á nemendum í öllum háskólum. Stéttaskipting eykst því tengt, en aðeins tiltölulega ríkt fólk getur komist af án námsláns, og námslánin sem bankarnir bjóða upp á eru á þannig vöxtum að stór hluti landsmanna getur ekki leyft sér að stunda nám.

Þetta er sýnin, en ekki öll sýnin. Af nógu er að taka í draumsýn SUS.

Heimsmynd Randistans

Ég get ekki fyrir mitt litla líf skilið hvernig fólk getur verið svona grimmilegt.

Það er satt að það er víða sóað féi í ríkiskerfinu og mætti algjörlega taka til þar. Það ætti að sjálfsögðu að stuðla að einkaframtaki og minnka ríkisvernd á ákveðnum fyrirtækjum og starfsgreinum, en sú hugsunarlausa röksemdaútópía sem SUS hefur lagt fram hér er ekki til þess fallin að bæta samfélagið, heldur eingöngu að færa það nær þeirri mynd sem fylgismenn Ayn Rand hafa séð sem ákjósanlegan.

Það er auðvelt að heillast að hugsjón Rands. Hennar hugmyndafræði var að hver einstaklingur ætti að vera sér nægur og rísa upp yfir alla erfiðleika, að vera sjálfum sér til framdráttar og ánægju, og láta það gerast sem væri líklegast til að tryggja sér þá gleði maður ætti rétt á.

En Rand, hvers heimspeki var nokkurskonar spegilmynd þess öfgakennda alræðissamfélags sem spratt upp í Rússlandi undir stjórn Leníns, var ekki lífsglöð kona. Hún sá samfélagið sem einhverskonar sníkil á einstaklingnum, og sá ríkið sem birtingarmynd þess sníkjuháttar sem henni óhugnaðist svo.

Í Bandaríkjunum, þar sem hennar fylgi er mest, er löng og að mörgu leyti góð hefð fyrir því að treysta ekki ríkisvaldinu. Sú hefð mótast af því að í Bandaríkjunum hefur ríkisvaldið alltaf verið notað gegn fólkinu – nokkuð sem ég sjálfur hef upplifað á frekar óhugnanlegan hátt.

En Íslenskt samfélag er ekki byggt upp þannig að ríkið sé óvinurinn. Ríkið er ekki fjarlægt alræðisbákn sem aðeins hátt settir geta átt samskipti við. Ríkið, það erum við – við, almenningur, höfum mikið með það að gera hvernig ríkið virkar. Þetta mætti batna, og hefur það batnað á undanförnum þremur árum, en allt of lítið.

Aðkoma almennings að stjórnskipulagi samfélagsins er ofsalega fátæklegt, ennþá. Að hluta til er það vegna þess að í áratugi ef ekki árhundruð hefur almúgamanninum verið sagt að þegja og halda sig til hlés, svo ekki sé minnst á almúgakonuna sem hefur þurft að þola svo margt misrétti að það nær engri átt.

Þegar fólk sem hefur verið svipt getu sinni með kerfisbundnum hætti í margar aldir til að vera sér nægt og rísa upp yfir alla erfiðleika, að vera sjálfu sér til framdráttar og ánægju, og láta það gerast sem væri líklegast til að tryggja sér þá gleði sem hvert mannsbarn á rétt á, þá tekur það langan tíma að öðlast þá getu á ný. Það hjálpar ekki þegar einhverjir útópískir Randistar leggja í sinni freku grimmd til að fótunum verði kippt undan þeim á ný.

Sögufölsun

Á fjórðu blaðsíðu þessa dásamlega útópíuplaggs SUS kemur fram allt sem segja þarf um þá veruleikafirringu sem stjórn SUS þjáist af. Segir þar: “Allt stefnir í að samanlagður halli á rekstri ríkissjóðs á árunum 2008 – 2013 verður tæpir 600 milljarðar króna. Stærsti hluti þess halla, eða um 380 milljarðar króna, hefur myndast í tíð núverandi ríkisstjórnar. Reikningurinn verður sendur framtíðarskattgreiðendum sem munu þurfa að taka á sig óábyrgan rekstur vinstri manna á fjármálum ríkisins.”

Þetta er eingöngu gild söguskoðun ef maður hundsar allar staðreyndir. Það vantar inn í þetta að frjálshyggjustefnan sem tröllreið íslenskri pólitík á áratugnum fram að 2008, undir dyggri stjórn Sjálfstæðisflokksins, skapaði aðstæður þar sem eftirlit með starfsemi fjármálastofnanna var svo til ekkert, geta ríkisvaldsins – eða nokkurs – til að koma í veg fyrir fjárhagslegt stórslys var eyðilagt, og nýríkir vitleysingar dútlandi í útópískri fjármáladellu græddu á daginn og grilluðu á kvöldin, á kostnað getu okkar til að hrynja ekki.

Svo mætti raunar líka benda á að ef 380 milljarðar mynduðust á fjögurra ára stjórnartíð núverandi ríkisstjórnar eins og fullyrt er þarna, frá 2009-2013, þá myndaðist afgangurinn, um 220 milljarðar, á þessu eina ári 2008 - þar sem sjálfstæðismenn í stjórn þar til þeir hrökkluðust burt með skömm. 36.6% af upphæðinni að myndaðist á því ári. Restin kom til við að laga skemmdirnar.

Það má segja margt slæmt um núverandi ríkisstjórn, og margt gott, en það skal ekki reyna að skrifa mesta fjármálahrun sem sögur fara af á neina aðra en Sjálfstæðisflokkinn. Hallinn á ríkisrekstri á stjórnartíð “vinstri manna” er alfarið tilkominn af hruninu og björgunaraðgerðunum sem komu þar á eftir.

Ef Sjálfstæðisflokkurinn hefði ekki hopað úr stjórn (sem þeir sem betur fer gerðu!) væri einhvernveginn ennþá í stjórn gæti ástandið hugsanlega verið skárra, eða það gæti verið verra. Það getum við ekki vitað. Það sem við vitum er hver skapaði aðstæðurnar. Hver lagði gildruna. Ekki reyna að koma því yfir á aðra eins og lítil börn.

Staðreyndirnar eru nokkrar: árshallinn hefur minnkað niður í nánast ekki neitt, og verður 2014 sennilega ár í plús ef þetta heldur svona áfram. Ríkið hefur minnkað á stjórnartíð vinstriflokkanna, með um 10% fækkun á starfsfólki og verulegum niðurskurði og endurskipulagningu.

McKinsey skýrslan sýnir að Ísland fór frá því að vera í neikvæðum viðskiptajöfnuði fyrir hrun yfir í að vera með jákvæðan viðskiptajöfnuð á síðustu árum, og að útflutningstekjur hafi vaxið því samhliða. Þetta auki þá á skatttekjur, sem hjálpar til við að leiðrétta hallann sem varð til við hrunið.

Þar sem við erum sammála

Ég er ekki ósammála SUS að öllu leyti. Það eru snertifletir þar sem við sammælumst. SUS leggur til að minnka aðkomu ríkisins að trúmálum, svo sem sóknargjöld og í Kristnisjóð, sem er gott. Ólíkt SUS myndi ég ekki vilja gera það á einni nóttu, heldur frekar að gera það í skrefum yfir lengra tímabil. Almennt mætti alveg minnka umfang ríkisins eitthvað, en það gerist ekki nema að samhliða því séu byggð upp samfélagsleg verkfæri til að ná fram sömu áhrifum og kerfin sem hverfa á móti. Það er einfeldingsleg afstaða að telja að ríkisstofnanir og útgjaldaliðir í fjárlögum séu búin til af því bara. Fyrir öllu er einhver ástæða, þótt gildi manna geti verið misjöfn.

Ef við viljum hreinsa upp ríkið, gera það minna, skilvirkara, og lýðræðislegara, þá verðum við að gera það smám saman og á upplýstan hátt. Fyrsta skrefið þar er að auka á gagnsæið, svo allir skilji hvað er í gangi og hvar hagsmunirnir liggja. Þaðan höldum við áfram.