Öld stórra hugmynda

Grein birtist upprunalega í Morgunblaðinu

Á aldarafmæli fullveldisins líta ýmsir um farinn veg og vilja gleyma sér í fortíðarþráni. Glæsilegur árangur Íslensku þjóðarinnar á síðustu öld verður lengi í manna minnum, enda breyttumst við á hundrað árum úr því að vera veikburða nýlenda á jaðri heimsins í sjálfstæða og burðuga þjóð meðal þjóða.

En það væri ekki úr vegi á þessum tímamótum að spyrja sig hvað við þurfum að gera til að fullveldishátíðin eftir hundrað ár ─ þ.e. árið 2118 ─ verði tífalt meira tilefni.

Auðvitað veit enginn hvað framtíðin ber í skauti sér og flestir spádómar eru ekki líklegir reynast sannir út árið, hvað þá öldina. En afstaða okkar til framtíðarinnar byggir fyrst og fremst á tvennu: því sem við trúum að komi til með að gerast og því sem við viljum að gerist. Besta tilfellið er auðvitað að okkar persónulega spá gangi eftir en að við fáum líka það sem við vildum.

En þegar við horfum á framtíðir í samhengi samfélaga vandast málið. Það er ekki nóg með að allir hafa sína persónulegu útgáfu af trú og vilja, heldur er stjórnkerfi til staðar sem hefur stundum sína eigin framtíðarsýn ─ sem er stundum alveg ótengd framtíðarsýn borgaranna. En slíkt myndi reynast okkur dýrkeypt, og því er betra að allir stilli saman strengjum. Í það minnsta þurfum við sameiginlega sýn á hvað er líklegt að gerist. Raunveruleikinn er ekki alltaf samvinnuþýður, en með góðum spám og góðri áætlanagerð getum við í það minnsta reynt að móta framtíð þjóðarinnar á hátt sem reynist okkur vel.

Það virðist algilt þegar skoðaðar eru tilraunir þjóða til að móta sína framtíð fram til þessa er að stórar og skýrar hugmyndir eru mun líklegri til árangurs en litlar hugmyndir. Eins og arkitektinn Daniel Burnham orðaði það, “gerið engar smáar áætlanir; þær skortir galdranna sem hræra í blóði manna og munu því líklegast að engu verða.”

Á móti kemur að stórar strategískar fjárfestingar í óljósri framtíð virðast borga sig þegar þjóðin stendur heil að baki þeim. Við getum tekið dæmi um Panamaskurðinn, Apollo áætlun Bandaríkjanna, ARPANet rannsóknarverkefnið sem leiddi af sér Internetið, stofnun Airbus og vindorkufjárfestingar í Danmörku. Ekkert af þessu var örugg fjárfesting, en á bak við allar þessi stórverk manna voru stórar hugmyndir sterkra þjóða.

Það er svo opin spurning hvert við eigum að stefna þjóðinni. Sumum þætti ágætis stórvirki að ljúka loks lýðveldisstofnun hér með upptöku á stjórnarskrá þjóðarinnar. Öðrum þætti gott að vinna markvisst að því að auka fjölbreytni í atvinnulífinu til að hlífa landinu við áföllum í einstökum atvinnugreinum. Einhverjir myndu sjá það sem stórvirki að taka upp stöðugan gjaldmiðil í landinu. En þetta eru alltsaman atriði sem má laga á örfáum árum ef vilji væri fyrir hendi.

Stærri hugmynd, sem yrði verulegur akkur í því fyrir Ísland að vinna að, er að verða fyrst allra landa til að ná kolefnishlutleysi. Þetta er hvorki lítil né auðveld hugmynd, því skömm okkar í dag hljóðar upp á 3 milljónir tonna koltvísýringsígilda á ári.